سیزده‌‌به‌در به عنوان یک آیین ریشه‌دار و بامعنا با فرهنگ ملی، تاریخ و باور ایرانیان پیوندی عمیق و ناگسستنی دارد. طبق تعریف کوروش نیکنام، پژوهشگر ایران باستان، در کتاب «از نوروز تا نوروز» ایرانیان باستان پس از برگزاری مراسم نوروز طی ۱۲ روز نخست سال، در روز سیزدهم که به «ایزد باران» تعلق داشت، به دشت و صحرا و کنار جویبارها می‌رفتند و ضمن شادی و پایکوبی از خدا طلب باران می‌کردند.

در میان زرتشتیان ایران باستان هم رسم بر این بود که از بامداد روز «تِشتَر» سفره نوروزی‌شان را که ۱۲ روز گسترده بود، برمی‌چیدند، خوردنی‌های باقی‌مانده آن را به طبیعت می‌بردند و سبزه‌ها را به آب روان می‌سپردند و آرزو می‌کردند که سالی پربرکت و خرم داشته باشند. آن‌ها تا پسین آن روز در بیرون از خانه می‌ماندند و در طبیعت کنار جویبار و میان دشت و دمن شادمانی می‌کردند.

تعریف این پژوهشگر ایران باستان از فلسفه سیزده‌‌به‌در نزد ایرانیان خلاصه آن چیزی است که همه ما کمابیش درباره این جشن و آیین ملی می‌دانیم اما جستجو در میان اسناد تاریخی حقایق بیشتری درباره این مناسبت باستانی در اختیار ما می‌گذارد.

معنا و فلسفه سیزده‌‌به‌در

واژه «سیزده‌به‌در» از دو بخش «سیزده» و «به‌در» تشکیل شده است. عدد ۱۳ در فرهنگ‌های مختلف تعابیر متفاوتی دارد. در ایران برخی عدد ۱۳ را «نحس» می‌دانند و چنین تصور می‌کنند که برگزاری آیین سیزده‌به‌در در طبیعت به منظور دور کردن نحسی آن است.

برخلاف این تصور جعلی، در فرهنگ ایرانی هیچ‌یک از روزهای سال نه‌تنها نحس نیستند که نام‌های مرتبط با امشاسپندان (صفات اهورامزدا) دارند. روز سیزدهم ماه‌های خورشیدی نیز در گاهشمارهای ایرانی «تیر روز» نام دارد و مرتبط با ستاره تیشتر یا همان ستاره باران است.

از نظر گروهی که عدد ۱۳ را نحس می‌دانند، سیزده‌به‌در به معنای «در کردن» نحسی است، اما به اعتقاد برخی پژوهشگران از جمله علی‌اکبر دهخدا «در» می‌تواند معنای «دره و دشت» بدهد، به این ترتیب معنای سیزده‌به‌در می‌شود رفتن به در و دشت در روز سیزدهم.

به باور برخی دیگر از پژوهشگران نیز «به‌در» به معنای «رها شدن» و «بیرون رفتن» است. در اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان، عدد ۱۳ نشانه‌ای از تحول و دگرگونی و به معنای عبور از دوره‌ای به دوره‌ دیگر است.

درباره فلسفه برگزاری سیزده‌‌به‌در روایت‌های دیگری نیز وجود دارد. از جمله اینکه ایرانیان ۱۲ روز نخست فروردین را به نشانه ۱۲ ماه سال جشن می‌گرفتند و روز سیزدهم به دل طبیعت می‌زدند.

کندوکاو در منابع تاریخی درباره پیشینه آیین سیزده‌‌به‌در ما را به حدود چهار هزار سال قبل و اسطوره‌های کهن ایران می‌برد. برخی برگزاری نخستین آیین سیزده‌به‌در را به کیومرث نسبت داده‌اند و روایت‌هایی در شاهنامه فردوسی وجود دارد، مبنی بر اینکه جمشید روز سیزدهم نوروز را در دل طبیعت می‌گذراند.

برخی پژوهشگران مانند حسن پیرنیا اشاره کرده‌اند که ایرانیان در دوران هخامنشیان و اشکانیان، در روز سیزدهم فروردین به جشن و شادی می‌پرداختند و این روز را نماد رهایی از نحوست نمی‌دانستند، بلکه آن را فرصتی برای بازگشت به طبیعت می‌شمردند.

با وجود پیشینه برگزاری این جشن در دوران هخامنشیان و اشکانیان، اسناد تاریخی معتبر درباره این روز از زمان ساسانیان به بعد موجود است و نشان می‌دهد که این مناسبت با باورهای زرتشتی ارتباط نزدیکی دارد.

در دوران ساسانیان جشن‌های نوروزی ۱۲ روز به طول می‌انجامید و روز سیزدهم فروردین، روزی برای رفتن به دل طبیعت و پایان دادن به جشن نوروزی محسوب می‌شد. این سنت پس از اسلام و تا امروز ادامه یافته است و ایرانیان همچنان روز سیزدهم فروردین را فرصتی برای برگزاری جشن در دل طبیعت و پاسداشت محیط زیست می‌دانند.

آداب و رسوم برگزاری سیزده‌‌به‌در

جشن سیزده‌به‌در در میان ایرانیان، آیین‌ها و آداب و رسوم خاص خود را دارد که رها کردن سبزه‌های نوروزی در آب روان و گره‌ زدن سبزه به نیت براورده شدن آرزوها در سال جدید از مهم‌ترین آن‌ها است.

در «نوروزنامه‌» منسوب به حکیم عمر خیام درباره فلسفه گره زدن سبزه آمده است: «مردم در این روز به کنار جویبارها و سبزه‌زارها روند و دختران و جوانان به نیت پیوند زناشویی سبزه‌ها را گره زنند.»

به باور ابوریحان بیرونی، نیز پرتاب کردن سبزه‌ها در آب روان نیز نشانه «بدرود با سال کهنه و نوید سال نو» است.

بازی‌های گروهی و صرف خوراکی‌های نوروزی در دل طبیعت و پختن برخی غذاهای خاص مانند آش رشته از دیگر آداب و رسوم سیزده به‌در است.

در طول قرن‌ها، سیزده‌به‌در تاثیر فرهنگی و اجتماعی مهمی بر جامعه ایران داشته و همچنان بخشی جدایی‌ناپذیر از سبک زندگی ایرانیان است. در این جشن ملی، علاوه بر پیوند دوباره انسان با طبیعت، خانواده‌ها و دوستان فرصت می‌یابند به‌ دور از سختی‌های زندگی‌ شهری، دور هم جمع شوند و پایه‌های دوستی، خانوادگی و خویشاوندی‌ را تحکیم کنند.

سیزده‌‌به‌در نیز مانند دیگر آیین‌های ملی ایران پس از وقوع انقلاب اسلامی هدف تخریب، حذف و تحریف قرار گرفت و با وجود معناداری و فلسفه چندبعدی و عمیق، پس از انقلاب در گاهشمار رسمی جمهوری اسلامی به نام جعلی «روز طبیعت» تغییر یافت. با این حال تلاش حکومتی‌ها برای حذف تعطیلی این روز به دلیل مقاومت مردم برای حفظ هویت ملی‌شان تاکنون ناکام مانده است.